دلایل اهمیت تحقیقات بازار برای هر کسب و کاری
برنامه‌ریزی و انجام تحقیقات بازار از مولفه‌های مهم هر کسب و کاری است. انجام این فرآیند اطلاعات مهمی را در اختیار تصمیم‌گیرندگان قرار می‌دهد. تا بتوانند در مورد روند شرکت بهتر تصمیم بگیرند. برای موفقیت یک کسب و کار، باید تمام منابع آن – از نظر مالی و غیره – در مناطقی سرمایه‌گذاری شود که نیاز بیشتری برای آن احساس می‌شود. انجام تحقیقات بازار به شما کمک می‌کند تا آن مناطق را شناسایی کنید. همچنین به شما کمک می‌کند تا نیازهای مشتریان خود را کشف و درک نمایید. بنابراین می‌توانید نوآوری بهتری داشته باشید و با تمرکز بیشتری کار کنید.
در این مقاله، قصد داریم دلایل مهم بودن تحقیقات بازار برای هر کسب و کاری را با شما به اشتراک بگذاریم. اما ابتدا اجازه دهید در مورد انواع تحقیقات بازار صحبت کنیم.
انواع تحقیقات بازار
بسته به هدف تحقیق خود، می‌توانید یکی از دو نوع اصلی تحقیق در بازار را انتخاب کنید که شامل تحقیقات اولیه و تحقیقات ثانویه است.
تحقیقات اولیه
تحقیقات اولیه یک تحقیق مستقیم است که شما خودتان انجام می‌دهید یا شخص دیگری را استخدام می‌کنید تا این کار را برای شما انجام دهد. این فرایند شامل دسترسی به بازار هدف، پرسیدن سوال از آنها، جمع‌آوری داده‌ها و تجزیه و تحلیل اطلاعات جمع‌آوری شده است. بر اساس این داده‌ها، استراتژی‌ها و سیاست‌ها اتخاذ می‌شود.
تحقیقات اولیه به شما کمک می‌کند تا مسائل را کاوش کنید. از آنجا که زمان و تلاش برای این تحقیق بیشتر طول می‌کشد، ممکن است کمی بیشتر از تحقیقات ثانویه هزینه داشته باشد، اما موثرتر است و به شما کمک می‌کند تا تصویری جامع از آنچه اتفاق می‌افتد را بدست آورید.
تحقیقات ثانویه
تحقیقات ثانویه از اطلاعات و داده‌هایی استفاده می‌کند که قبلا توسط دیگران، شرکت‌های آماری و منابع گوناگون جمع‌آوری و تحلیل شده است و این اطلاعات در روزنامه‌ها، مجلات، کتاب‌ها و … منتشر می‌شوند. منابع عمومی، تجاری و موسسات آموزشی از جمله منابعی هستند که جهت کسب اطلاعات ثانویه در تحقیقات بازار می‌توان از آنها استفاده کرد. اغلب کسب و کارهای کوچک از این تحقیق برای سنجش روند بازار، اقتصادهای کنونی و طرح‌ریزی استفاده می‌کنند.
چرا تحقیقات بازار مهم است؟
اکنون که با تحقیقات بازار و انواع مختلف آن آشنا شدید، وقت آن است که بدانید چرا مهم است. و اگر می‌خواهید در کسب و کار خود موفق شوید، چرا باید روی آن سرمایه‌گذاری کنید.
- به شما کمک می‌کند تا نقاط دارای مشکل و همچنین نقاط قوت را شناسایی کنید
دانستن اینکه در چه چیزی مهارت دارید و در چه چیزی ضعیف هستید، به شما کمک می‌کند تا بتوانید کارهایی که سودآوری بیشتری برای شما دارد را انجام دهید. همچنین اگر تحقیقات بازار را به صورت دقیق انجام دهید می‌توانید حوزه‌های تجاری که عملکرد خوبی دارند، مناطقی که نیاز به توجه بیشتری دارند و همچنین مواردی که شاید باید کنار گذاشته شوند را شناسایی کنید. همچنین به شما کمک می‌کند تا نیازهای مشتریان خود را کشف و درک کنید. بنابراین می‌توانید نوآوری بهتری داشته باشید.
- به شما کمک می‌کند تا نیازهای مشتریان خود را درک کنید
تنها داشتن شناخت از کسب و کار، کافی نیست. بلکه باید بدانید که مشتریان در مورد شما و رقبایتان چه می‌گویند. اگر توجه خود را به آنچه مشتری شما فکر می‌کند جلب کنید، می‌توانید محصولی را تولید نمایید که مشکلات آنها را حل کند.
بخش عظیمی از تحقیقات بازار کسب و کار همیشه به اندازه‌گیری میزان رضایت مشتری، واکنش آنها نسبت به یک محصول جدید و انتظارات آنها برای تولید محصولات، اختصاص دارد.
در سال ۲۰۰۵، زمانی که YouTube راه اندازی شد، هدف آن کاملا متفاوت بود: دوست یابی. خیلی زود شروع به کار کرد و با سرمایه‌گذاری در بخش تحقیقات بازار، بنیانگذاران دریافتند که برنامه دوست یابی ویدیویی آنها چیزی نیست که مشتریان به دنبال آن هستند. با تجزیه و تحلیل داده‌ها، آنها دریافتند که هیچ برنامه یا پلتفرمی در بازار برای به اشتراک‌گذاری ویدیو وجود ندارد. آنها با آگاهی از نیازهای مشتریانشان، پلت فرم خود را تغییر دادند.
پیروی از آنچه مشتری‌های شما درباره آن صحبت می‌کنند، گوش دادن به آنها و سپس تامین نیازها وظیفه مهمی است که می‌توانید با تحقیقات به موقع در بازار و مشتری مداری انجام دهید.
- به شما کمک می‌کند تا براساس تصمیمات آگاهانه بازاریابی بهتری انجام دهید
راه‌اندازی و اداره یک کسب و کار به معنای تصمیم‌گیری هر روزه در مورد محصولات، خدمات، توسعه‌ها، منابع انسانی و …. است. درحقیقت انجام تحقیقات بازار به صورت جامع از تصمیمات شما پشتیبانی می‌کند. با این تحقیقات، شما می‌توانید در مورد زمینه‌های سرمایه‌گذاری آگاهی پیدا کنید، موفقیت بالقوه محصولات جدید را بسنجید، بازارهای جدید را امتحان کنید و گسترش دهید. بعلاوه محصولات و خدماتی که بیشتر مورد پسند مشتریان است را تعیین کنید.
این دقیقا همان کاری است که استارباکس انجام می‌دهد. این شرکت دارای یک پلت فرم کاملا اختصاصی به نام “ایده استارباکس من” است که در آن کارمندان و مشتریان و هر کسی که بخواهد می‌تواند آنچه را که فکر می‌کند، ارائه دهد. این پلتفرم به آنها کمک می‌کند تا در مورد تمام جنبه‌های مهم سرمایه‌گذاری تجاری آگاهی پیدا کنند. همچنین آنها را به سمت جنبه‌هایی از کسب و کار که بیشترین پتانسیل را دارند، سوق می‌دهد.
- به شما کمک می‌کند تا رقیب‌های خود را زیر نظر داشته باشید
به عنوان یک بنیانگذار کسب و کار، ممکن است فکر کنید اصیل بودن در واقع تمرکز روی کاری است که انجام می‌دهید و نباید نگران آنچه دیگران ممکن است انجام دهند باشید. در صورتی که این تفکر در طولانی مدت باعث ایجاد فاجعه می‌شود. گرچه مطمئنا باید تمرکز را روی تلاش‌های خود حفظ کنید. اما مهم و هوشمندانه است که بدانید رقبا به چه چیزی فکر می‌کنند و چه برنامه‌ای دارند. با تحقیقات بازار، می‌توانید بهتر برای آنچه که احتمالا رقبای شما در آینده انجام می‌دهند آماده شوید. بعلاوه با تحقیقات منظم، شما می‌توانید حرکت بعدی آنها را پیش بینی کنید.
- به شما در گسترش و نوآوری کمک می‌کند
تحقیقات بازار می‌تواند به شما در شناسایی بازارها و مناطق جغرافیایی که می‌توانید کار خود را به آنها گسترش دهید، کمک کند.
به عنوان مثال، اگر شما یک شرکت خرده فروشی هستید، انجام تحقیقات بازار می‌تواند به شما کمک کند مکان‌هایی را که فروشگاه شما می‌تواند بیشترین سود را داشته باشد، شناسایی کنید. اگر قصد دارید مشاغلی را برای افزایش سهم خود در بازار اتخاذ کنید، تحقیقات بازار می‌تواند به شما در این زمینه کمک کند. این تحقیقات شما را به سمت فرصت‌هایی هدایت می‌کند که بیشترین زمینه را برای نوآوری و ریسک‌پذیری با بالاترین پتانسیل بازگشت دارد.
- در تعیین اهداف تجاری به شما کمک می‌کند
هدف‌گذاری یکی از بخش‌های اصلی اداره یک کسب و کار است. اهداف می‌توانند انواع مختلف داشته باشند: کوتاه مدت، بلند مدت، بخش گرا و… . برای تعیین انواع اهداف و آماده شدن برای تحقق آنها، کسب و کارها باید شناخت کاملی از نقاط قوت و ضعف خود پیدا کنند. همچنین آنها باید از نحوه رفتار بازار، آگاهی داشته و بتوانند آینده آن را پیش‌بینی کنند.
همه این موارد تنها پس از انجام تحقیقات بازار امکان‌پذیر است. با کمک تحقیقات متمرکز در بازار می‌توانید اهداف قابل دستیابی در تجارت خود را تعیین کنید. همچنین می‌توانید با استفاده از تحقیقات بازار روش‌هایی را برای کاهش هزینه‌ها بدون آسیب رسیدن به تجارت، تقویت بازاریابی دیجیتال یا معرفی یک برنامه تشویقی برای کارمندان جدید، بیابید.
- به شما کمک می‌کند درآمد بالقوه را افزایش دهید
ریسک‌پذیری یکی از مولفه‌های مهم تجارت است. دانستن این که چه ریسکی را در چه زمانی باید بپذیرید، از ویژگی‌های مبتکران موفق است. از درو هوستون Dropbox که پیشنهاد استیو جابز را رد کرد تا خرید YouTube از سوی گوگل در هنگام شروع فعالیت، مملو از داستان‌هایی خطرآفرین اما آگاهانه است. بعلاوه مانع از اشتباهات پرهزینه می‌شود و می‌توانید اقداماتی را انجام دهید که سود بیشتری کسب کنید.
ابزارهای محبوب تحقیقات بازار
با پیشرفت تکنولوژی، تحقیقات بازار نیز در حال پیشرفت است. قبلا مجبور بودید مصاحبه‌های حضوری و نظرسنجی‌های تلفنی انجام دهید. اما اکنون همه چیز تغییر کرده است. در ادامه ۴ ابزار محبوب تحقیقات بازار را معرفی می‌کنیم که اغلب در سراسر جهان با نتایج عالی مورد استفاده قرار می‌گیرند.
نظرسنجی‌ها
نظرسنجی یک روش تحقیق کمی است که به شما نمرات عددی می‌دهد. از آنجا که دقیق هستند، پاسخ‌های مشخصی ارائه می دهند و تفسیر آنها فوری است. از روش‌های کمی در تحقیقات بازار هنگامی که به دنبال اطلاعات دقیق هستید بسیار استفاده می‌شود.
طبق مطالعه‌ای که توسط Statista.com انجام شده است، ۲۶٪ از کل تحقیقات بازار از طریق روش‌های کمی آنلاین انجام می‌شود که سهم عمده آن یعنی ۷۹٪ را نظرسنجی‌های آنلاین تشکیل می‌دهد.
مطالعات موردی
مطالعات موردی معمولا روش‌های تحقیق کیفی است. با این حال، شما می‌توانید آن را با یک پرسشنامه کمی جهت کسب اطلاعات بیشتر، ترکیب کنید. با استفاده از مطالعات موردی، شما بر روی یک فرد یا نهاد واحد متمرکز می‌شوید تا درباره آنها تحقیق کنید. مطالعات موردی زمان‌بر هستند. اما اطلاعات بسیار ارزشمند، داده‌های دقیق و فرصتهای تجزیه و تحلیل عمیق را ارائه می‌دهند.
گروههای متمرکز
گروههای متمرکز ابزار محبوب دیگری برای انجام تحقیقات بازار در تجارت هستند. یک گروه متمرکز از قسمت کوچکی از مخاطبان هدف شما تشکیل شده که می‌توانید جزئیات آنها را مطالعه کنید. این یک روش تحقیق کیفی است. گروههای متمرکز جهت ایجاد محصول جدید، تحقیق در مورد یک بخش خاص از بازار یا دانستن این که مشتریان در مورد شما یا بازار شما چه فکری می‌کنند، بسیار مناسب است. مشابه مطالعات موردی، گروههای متمرکز دید کاملی از یک وضعیت به شما می‌دهند.
آینده تحقیقات بازار
آینده تحقیقات بازار درخشان است. این صنعت به عنوان یک صنعت شکوفا تمام روندها را نشان می‌دهد. اما با دسترسی بیشتر به فناوری و محبوبیت دستگاه‌های تلفن همراه نسبت به دسکتاپ، تحقیقات بازار نیز برای برآوردن نیازهای مشتری در حال تحول است.
نظرسنجی‌ها کوتاه‌تر می‌شوند. زیرا هیچ کس وقت و علاقه‌ای برای پر کردن یک پرسشنامه ۱۰ صفحه‌ای ندارد. هوش مصنوعی روند جمع‌آوری داده‌ها را سریع‌تر و بصری‌تر کرده است. بنابراین از تمام آنچه تحقیقات بازار مدرن به شما ارائه می‌دهد استفاده کنید و از آن برای پیشبرد کسب و کار خود برای موفقیتی که همیشه آرزو داشتید بهره ببرید.
"بازار سهام" و "اوراق قرضه" دو رکن بازارهای مالی
بازارهای مالی از اهمیت بالایی در سیستم اقتصادی یک کشور برخوردار است زیرا می تواند با اهميت بازار ثانويه انتقال سرمایه از صاحبان سرمایه به تولیدکنندگان نیازمند، به رشد اقتصادی کشور کمک کند.
به گزارش خبرنگار ایمنا ؛ سه مقوله پول، ارز و بانکداری از جمله مهمترین مباحث موجود در علم اقتصاد است که فهم آن در دنیای امروز یکی از نیازهای بشر محسوب می‌شود. در همین راستا، فردریک میشکین ، یکی از سرشناس‌ترین اقتصاددانان آمریکایی، کتابی را به رشته تحریر درآورده است که به کوشش علی جهانخانی و علی پارسائیان به فارسی برگردانده شده و بخشی از مناسب‌ترین مطالب آن را در سلسله خلاصه کتاب‌های اقتصادی بیان خواهیم کرد.
در ادامه خلاصه پیشین این کتاب، به بررسی سیستم مالی به عنوان یکی از مهمترین بخش‌های یک نظام اقتصادی پرداخته می‌شود. وظیفه اصلی بازارهای مالی، انتقال وجه نقد یا پول اضافی موجود یا پس انداز افراد به کسانی است که تصمیم به خرج کردن بیش از درآمدشان دارند.
معمولاً خانوارها در زمره کسانی هستند که پول خود را پس انداز کرده و آن را در اختیار دولت و شرکت‌ها به عنوان وام قرار می‌دهند. در مواردی که تأمین مالی به صورت مستقیم انجام می‌گیرد، گیرندگان وام نیز مستقیماً در بازارهای مالی و از طریق فروش اوراق قرضه اقدام به تأمین مالی می‌کنند و این اوراق باعث می‌شود وام دهندگان ادعایی نسبت به درآمدها یا دارایی‌های وام گیرنده پیدا کنند. بنابراین این اقلام (اوراق قرضه) برای خریداران جزو دارایی‌ها و برای انتشار دهندگان جزو بدهی‌ها محسوب می‌شود.
در واقع اوراق قرضه یا اوراق بدهی، نوعی اوراق بهادار است که در آن انتشار دهنده متعهد می‌شود در زمان‌های مشخصی مبالغی را به دارنده آن اوراق پرداخت کند.
بازارهای سهام و اوراق قرضه
بازارهای مالی از ارکان مختلفی تشکیل شده که بازار سهام و اوراق قرضه بخشی از آن است. هر فرد یا شرکتی به دو روش می‌تواند از بازارهای مالی پول مورد نیاز خود را تهیه کند. در روش اول شخص با انتشار اوراق قرضه به تهیه پول مورد نیاز خود مبادرت می‌کند که می‌توان آن را به این گونه تعریف کرد" قراردادی دو طرفه که میان وام دهنده (صاحب سرمایه) و وام گیرنده بسته می‌شود و به موجب آن گیرنده وام متعهد می‌شود مبالغ مشخصی را به عنوان بهره پرداخت کرده و در تاریخ سررسید نیز اصل مبلغ بدهی را بازگرداند.
تاریخ سررسید در تعریف فوق به زمانی اشاره دارد که اوراق قرضه مذکور منقضی شده و اصل پول به صاحب سرمایه (وام دهنده) باز می‌گردد. بر اساس همین زمان می‌توان اوراق قرضه را به سه قسمت اوراق کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت تقسیم کرد. اوراق قرضه کوتاه مدت اوراقی است که زمان سررسید کمتر از یکسال دارند. اوراق قرضه بلندمدت دارای سررسید بین یک تا ۱۰ سال و اوراق قرضه بلندمدت نیز سررسید بیش از ۱۰ سال دارد.
اما روش دوم برای تأمین سرمایه از بازار سهام انتشار سهام یا حق مالکیت شرکت است. در این روش سهامداران در عایدی سالانه اهميت بازار ثانويه شرکت، شریک بوده و بنابراین در زمان‌های مشخصی که معمولاً یک ساله است، سود تقسیمی به آنها تعلق می‌گیرد. لازم به ذکر است این نوع اوراق قرضه بدون تاریخ سررسید است.
شاید به نظر برسد استفاده از روش دوم، برای سرمایه‌گذاران مقرون به صرفه‌تر باشد اما باید توجه داشت که عیب عمده سرمایه‌گذاری در سهام به جای اوراق قرضه این است که سهامدار به عنوان آخرین مدعی یا ذی نفع شرکت محسوب می‌شود. در واقع این افراد زمانی می‌توانند از سود تقسیمی شرکت بهره‌مند شوند که شرکت تمام بدهی‌های خود را پرداخته باشد و در انتها اگر چیزی باقی بماند به مقدار سهامی که در اختیار سهامداران وجود دارد میان آنها تقسیم شود.
اما به جز معایبی که ذکر شد، این اوراق مزایایی نیز دارد. به عنوان مثال دارنده سهام شرکت می‌تواند به صورت مستقیم از افزایش سودآوری شرکت یا افزایش ارزش دارایی‌های آن بهره‌مند شود در صورتی که اوراق قرضه مبالغ ثابتی را برای دارندگان آن به ارمغان می‌آورد.
بازارهای اولیه و ثانویه
در بیان بخش‌های مختلف بازارهای مالی باید به این نکته نیز اشاره داشت که دو بازار اولیه و ثانویه در زیر مجموعه بازارهای مالی وجود دارد که در ادامه به تعریف هر دو پرداخته می‌شود.
بازار اولیه یا بازار دست اول یک بازار مالی است که در آن اوراق بهادار سهام یا اوراق قرضه، به نخستین خریداران (به وسیله شرکت یا سازمان‌های دولتی) فروخته می‌شود اما بازار ثانویه یا بازار دست دوم، یک بازار مالی است که در آن اوراق بهاداری که در گذشته منتشر شده و دست دوم است خرید و فروش می‌شود.
بانک سرمایه گذار ، یک نهاد مالی بسیار مهم است که از طریق تعهد به خرید اوراق بهادار در بازار اولیه، شرکت‌ها را یاری می‌دهد. به عبارت دیگر زمانی که سهامی تازه اهميت بازار ثانويه انتشار یافته توسط مردم مورد استقبال قرار نمی‌گیرد، این بانک، خود، این سهام را به قیمت تضمین شده خریداری می‌کند.
در ادبیات مالی دو واژه کارگزار و معامله‌گر نیز وجود دارد که نقش مهمی در بازار سهام ایفا می‌کند. کارگزار نماینده سرمایه‌گذاران است که خریدار و فروشنده را به یکدیگر می‌رساند. معامله‌گر نیز کسی است که اوراق بهادار را به قیمت اعلام شده از فروشندگان خریداری می‌کند و به قیمت‌های اعلام شده به خریداران می‌فروشد.
دو موردی که در بالا اشاره شد جزو مهمترین بخش‌های بازار ثانویه به شمار می‌رود زیرا با فراهم کردن امکان معامله اوراق بهادار شرکت‌ها، قدرت نقدشوندگی آنها را افزایش داده و در نهایت مطلوبیت معامله بیشتر می‌شود.
نقش و اهمیت بازار سرمایه در توسعه اقتصادی
دنیای‌اقتصاد - امیررضا انگجی : نقش بازار سرمایه در توسعه کشورها امروزه نقشی مثال‌زدنی است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که کشورهای توسعه‌یافته با استفاده از ظرفیت‌های بازارهای مالی می‌توانند نقش مهمی در توسعه و پیشبرد اهداف اقتصادی خود داشته باشند. این امر خود یکی از دلایلی است که طی سال‌های اخیر توجه بسیاری را برای توسعه بازار سرمایه در ایران برانگیخته است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که کشورها می‌توانند در مسیر توسعه خود در صورت توسعه بازارهای مالی وضعیت پایدار‌تری را تجربه کنند، چراکه مسائل متعددی نظیر انتقال سرمایه‌های خرد به بخش تولید که لازمه توسعه بخش‌های مختلف اقتصاد است از این رهگذر با کیفیت بیشتری صورت می‌گیرد. در واقع بازارهای مالی با توسعه بسترهای لازم می‌توانند مسیر تشکیل سرمایه را برای کشورها هموار کنند؛ امری که بدون‌شک منوط به کاهش ریسک‌های سیستماتیک و فراهم‌کردن مسیر لازم برای فعالیت اقتصادی ایمن است.
تضمین رشد و توسعه اقتصادی هدف اصلی همه کشورهاست. بر اساس گزارش بانک جهانی، کشورهای درحال‌توسعه برای دستیابی به اهداف توسعه پایدار تا سال۲۰۳۰، حدود ۴ تریلیون دلار سرمایه‌گذاری سالانه نیاز دارند. با توجه به نیاز سرمایه‌گذاری، نیاز به توسعه و تقویت بازارهای سرمایه به‌منظور بسیج تامین‌مالی، نقشی که بازارهای سرمایه در تامین‌مالی توسعه زیرساختها، شرکت‌های بزرگ و شرکت‌های کوچک و متوسط (SME) دارند و ارتباط آن با رشد اقتصادی به‌طور فزاینده‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای برجسته می‌شود.
اقتصاددانان به‌طور سنتی به عواملی مانند سرمایه، نیروی کار و فناوری به‌عنوان عوامل اصلی موثر بر رشد و توسعه اقتصادی نگاه می‌کردند، اما به مرور زمان نقش و اهمیت بازارهای سرمایه و سیستم‌های مالی در روند توسعه اقتصادی پر‌رنگ‌تر شده است، بنابراین عملکرد سیستم‌های مالی در سال‌های اخیر در ادبیات دانشگاهی مورد‌توجه ویژه قرار گرفته است. یک سیستم مالی با عملکرد خوب به یک اقتصاد اجازه می‌دهد تا از پتانسیل رشد خود به‌طور کامل استفاده کند، زیرا تضمین می‌کند که بهترین فرصتهای سرمایه‌گذاری بودجه لازم را دریافت کنند، درحالی‌که فرصتهای پایین‌تر از سرمایه محروم می‌شوند. در این راستا، تلاش می‌کنیم تا نقشی را که بازار سرمایه در توسعه اقتصادی ایفا می‌کند، بررسی کنیم. بازارهای سرمایه شبکه‌ای از موسسات مالی تخصصی، مجموعه‌ای از سازوکارها، فرآیندها و زیرساختها هستند که به طرق مختلف گردهمایی تامین‌کنندگان و استفاده‌کنندگان از سرمایه میان‌مدت تا بلندمدت را تسهیل می‌کنند. بازارهای سرمایه بخش پولی را با بخش واقعی که بخشی از اقتصاد است که به تولید کالا و خدمات مربوط می‌شود، متصل می‌کند. با توجه به این نقش در اقتصاد، بازارهای سرمایه نقش مهمی در توسعه اقتصادی ایفا می‌کنند، زیرا امکان استفاده از منابع و دسترسی بنگاه‌ها به منابع مالی بلندمدت به‌منظور توسعه خطوط تولید و فناوری را تسهیل می‌کنند. از طرفی نقش بازارهای مالی در کاهش هزینه‌های مبادلات و افزایش برون‌سپاری بنگاه‌ها نیز از اهمیت قابل‌توجهی برخوردار است.
کانال‌ها و مکانیزم‌های اساسی که از طریق آن بازارهای سرمایه به اقتصاد، رشد و توسعه اقتصادی کمک می‌کنند را می‌توان به شرح زیر بیان کرد:
• ایجاد پل بین تامین‌کنندگان سرمایه و کاربران
• ترویج پس‌انداز و سرمایه‌گذاری
• تامین‌مالی تاسیسات و توسعه زیرساخت
• تسهیل تخصیص کارآمد منابع مالی کمیاب
• تامین‌مالی مشارکت‌های دولتی و خصوصی،PPPs
رشد اقتصادی در یک اقتصاد مدرن به یک بخش مالی کارآمد و موثر بستگی دارد که پس‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌اندازهای داخلی را جذب کرده و سرمایه را برای پروژههای مولد بسیج کند. فقدان اهميت بازار ثانويه بازارهای سرمایه موثر می‌تواند بسیاری از پروژههای مولد را که برنامه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های توسعه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای را دنبال می‌کنند، متوقف کرده و موجب کاهش کارآیی تخصیصی و تطبیقی نظام اقتصادی شود.
به این معنا که بازارهای اولیه به سبب نبود ساختارهای پذیره‌نویسی، ارزیابی ریسک و بسیاری از موارد دیگر که وجود آنها مرهون وجود بازارهای مالی کارآمد است، به‌طوری که شکل نمی‌گیرند و همین امر منجر به کاهش میل مردم به شرکت در این فرآیند و در نهایت کوچک‌ماندن بازارهای ثانویه می‌شود، با این حال چالش‌هایی در توسعه بازارهای سرمایه وجود دارد، زیرا تا حد زیادی به سطح توسعه اقتصادی و ساختاری یک کشور وابسته است.
بنیاد‌های ساختاری (اعم از اقتصادی و سیاسی) کشور مهمترین چالشی است که می‌تواند در اهميت بازار ثانويه اهميت بازار ثانويه توسعه بازار سرمایه مانع ایجاد کند. اندازه اقتصاد بر حسب مجموع تولید ناخالص داخلی و درآمد سرانه بر توسعه بازار سرمایه تاثیر می‌گذارد و این تا حد زیادی توضیح می‌دهد که چرا بازارهای سرمایه در کشورهای کوچک‌تر (تله درآمد کم) در مرحله جنینی قرار دارند، درحالی‌که کشورهای توسعه‌یافته بازارهای سرمایه بزرگ‌تری دارند. این را می‌توان به این دلیل توضیح داد که اقتصادهای توسعه‌یافته‌تر دارای توسعه نهادی بیشتر، سطوح بالاتری از پس‌انداز، ثبات سیاسی و ثبات اقتصاد کلان هستند.
چارچوب سیاست‌های کلان اقتصادی چالش دیگری پیش‌روی بازار سرمایه است. یک شرط ضروری برای عملکرد خوب بازارهای سرمایه، وجود چارچوب‌های سیاست‌های اقتصاد کلان سالم است. بازار سرمایه به اعتماد سرمایه‌گذاران بستگی دارد. با وجود سیاست‌های کلان اقتصادی بی‌ثبات‌کننده، تورم بیش از حد و سیاست‌های ارزی نامشخص و قیمت‌گذاری، توسعه بازار سرمایه و تاثیر آن بر توسعه اقتصادی مخدوش می‌شود.
در نهایت عامل مهم دیگر دسترسی به اطلاعات است. دسترسی به اطلاعات عامل اصلی تاثیرگذار بر توسعه بازار سرمایه بوده که در صورت ایجاد زیرساخت مناسب اطلاعاتی و نظارتی می‌تواند هم به امنیت سرمایه‌گذاری کمک کند و هم عدم‌تقارن اطلاعات را در بازار مربوطه کاهش دهد. دسترسی آزاد به اطلاعات، اعتماد سرمایه‌گذاران به عملکرد بازار سرمایه را افزایش می‌دهد و به نوبه خود موجبات توسعه بازار سرمایه را فراهم می‌آورد. از ۱۹۸۵به نظر کشورهای با درآمد بالا بهتر از بقیه توانسته‌اند چالش‌های بازار سرمایه را به حداقل برسانند و نقش و اهمیت آن را اهميت بازار ثانويه در اقتصاد افزایش دهند، در مقابل کشورهای با درآمد پایین بازار سرمایه همچنان توسعه‌نیافته باقی‌مانده و نقش پررنگی در اقتصاد ندارند.
یک مطالعه موردی از بازار سرمایه در آفریقای‌جنوبی حاوی درس‌های بسیاری درخصوص اهمیت بازار سرمایه در اقتصاد و نقش آن در توسعه اقتصادی است. بر اساس شاخص بازارهای مالی آفریقا در سال۲۰۱۸، درحالی‌که بیشتر بازارهای سرمایه در کشورهای آفریقایی نسبتا توسعه‌نیافته هستند، کشورهایی که اصلاحاتی را در راستای توسعه بازار سرمایه انجام داده‌اند، توانسته‌اند با نرخ‌های نسبتا بالاتر و پایداری رشد کنند. شاخص بازارهای مالی آفریقا، پیشرفت در تحولات بازار مالی کشورهای منتخب آفریقایی را سالانه در طیف وسیعی از شاخصها دنبال می‌کند. این شاخصها عبارتند از: ۱) عمق بازار، ۲) دسترسی به ارز خارجی، ۳)محیط مالیاتی و نظارتی، ۴) شفافیت بازار، ۵)ظرفیت سرمایه‌گذاران محلی، ۷)فرصتهای کلان اقتصادی و ۸) قانونی و قابل اجرا بودن قراردادهای اصلی استاندارد بازارهای مالی. طبق اولین گزارش منتشرشده در سال۲۰۱۷ و گزارش بعدی در سال۲۰۱۸، آفریقای‌جنوبی در هر دو مورد به‌عنوان توسعه‌یافته‌ترین بازار مالی در آفریقا رتبه اول را کسب کرد، به همین دلیل است که ما آن را به‌عنوان مطالعه موردی انتخاب کرده‌ایم. در بررسی شاخص بازارهای مالی آفریقا که شاخص آفریقای‌جنوبی با سایر کشورهای آفریقایی را مقایسه می‌کند، هرچه عدد شاخص بزرگ‌تر باشد، بازار سرمایه توسعه‌یافته‌تر است.
توسعه بازارهای سرمایه بدون چالش نیست، به‌ویژه در اقتصادهای درحال‌توسعه و اقتصادهای بازار نوظهور که در آن اندازه بازار کوچک، نهاد‌های ضعیف و سیاست‌های اقتصاد کلان ناپایدار اغلب در مسیر ایجاد محیطی مناسب برای شکوفایی بازارهای سرمایه قرار می‌گیرند. با وجود این، توسعه بازار سرمایه تنها در توسعه و رشد اقتصاد نقش ندارد بلکه در توسعه سیاسی و انسجام اجتماعی نیز نقش پر‌اهمیتی دارد. بازار سرمایه کارآمد نشانه کارآیی در تخصیص، کارآیی تطبیقی و همچنین سرمایه اجتماعی بالا است.
اهميت بازار ثانويه
نوع مقاله : علمی
نویسندگان
1 عضو هیأت علمی دانشگاه مفید
2 دانش‌آموخته کارشناسی ارشد اقتصاد، دانشگاه تهران، تهران، ایران
چکیده
سوال اصلی در این مقاله این است که ریسک‌های اصلی در فرایند انتشار اسناد خزانه اسلامی در بازار سرمایه ایران کدام است؟ مهمترین ریسک‌ها از جهت احتمال وقوع و شدت اثرگذاری در فرآیند انتشار و عملیات بازار ثانویه این اوراق کدامند؟ این مقاله با استفاده از روش توصیفی و تحلیل محتوا و با استفاده از روش تحلیل سلسه مراتبی به رتبه‌بندی ریسک‌ها می‌پردازد. با شناسایی این ریسک‌ها در فرآیند انتشار و عملیات بازار ثانویه، ارکان انتشار، قادر خواهند بود بر ریسک‌های اصلی تمرکز کرده، فرآیندهای پوشش ریسک را با اثربخشی بیشتر، پیگیری نمایند. فرضیه اصلی مقاله این است که از اهميت بازار ثانويه منظر خبرگان بازار سرمایه، ریسک‌های مالی از درجه اهمیت بالاتری برخوردار است. نتایج نشان می‌دهد از منظر خبرگان پاسخ‌دهنده، ریسک‌های نرخ سود بانکی، نقدشوندگی، تورم و نرخ ارز از منظر احتمال وقوع، در اولویت می‌باشند، از منظر شدت تأثیر نیز، نرخ سود بانکی، نقدشوندگی، اعتباری و تورمی با اولویت بوده‌اند.
از جمله روش‌های نوین مورد استفاده در تأمین مالی دولت از طریق منابع داخلی، انتشار اسناد خزانه دولتی است. نوآوری‌های مالی اسلامی در حوزه ابزارسازی مالی در بازارهای سرمایه اسلامی منجر به شکل‌گیری ابزار اسناد خزانه اسلامی و انتشار آن در تاریخ 07/08/1394 در بازار فرابورس ایران شد. اسناد خزانه اسلامی مانند سایر ابزارهای مالی اسلامی دارای ریسک‌های مختلفی هستند که در مقام اجرا، موفقیت انتشار این ابزار را تهدید می‌نمایند. از این‌رو شناسایی ریسک‌های متبادر در فرآیند انتشار و عملیات بازار ثانویه و بررسی شدت تأثیر و احتمال وقوع آنها در فرآیندهای انتشار امری ضروری است.
کلیدواژه‌ها
20.1001.1.22518290.1396.6.2.5.4
عنوان مقاله [English]
Identification and Ranking of Islamic Treasury Bills' Risks in Iran's Securities Market
نویسندگان [English]
- Mohammad Naghi Nazarpour 1
- Mohamad Hosin Sadraei 2
1 Mofid University faculty member
2 M.A. in Economics, University of Tehran, Tehran, Iran
چکیده [English]
Islamic treasury bills (ITB) in Iran's Securities Market are the latest financial innovation in Islamic financial instruments. They were issued for the first time in Iran's Fara Bourse on 94/8/7. To finance government projects, Iran's Securities Market is extending Islamic treasury bills. So it will be useful to investigate some other aspects of ITB such as risks identification and risks ranking.
This article wants to clarify these questions: what are the risks of ITB and how do they affect ITBs efficiency. At first, we describe these questions by using a descriptive method and then we are going to rank risks by analytical hierarchy process. The results show that the interest rate risks, liquidity risks, inflation risks and exchange rate risks have more probability of occurrence. Furthermore, interest rate risks, liquidity risks, credit risks and inflation risks have more effective impact in the process of issuing IBT.
کلیدواژه‌ها [English]
- Treasury bills
- Islamic Treasury Bills
- Risk
- Ranking
ابوالحسنی، اصغر و رفیع حسنی‌مقدم (1387)، «بررسی انواع ریسک و روش‌های مدیریت آن در نظام بانکداری بدون ربای ایران»، اقتصاد اسلامی، شماره 30، صص 145-172.
بیدآباد، بیژن، محمود الهیـاری‌فـرد (1389)، «اوراق قرضه غیرربوی (ریالی و ارزی) و ابزارهای پولی بانکداری مرکزی بدون ربا»، سومین کنفرانس بین‌المللی توسعه نظام تأمین مالی در ایران، تهران: مرکز مطالعات تکنولوژی دانشگاه صنعتی شریف.
خادم‌الحسینی اردکانی، مجید و سیدعباس موسویان (1391)، «مهندسی مالی اسناد خزانه»، اقتصاد اسلامی، شماره 45، صص 107-130.
ذاکرنیا، احسان و محمدهادی حبیب‌الهی (1395)، «ارائه مدل قیمت‌گذاری اسناد خزانه اسلامی مبتنی بر چارچوب اوراق بهادارسازی»، دانش سرمایه‌گذاری، شماره 18، صص 51-65.
صالح‌آبادی، علی (1384)، «بررسی اوراق قرضه اسـلامی در مـالزی از دیـدگاه فقـه امامیـه»، دین و ارتباطات، شماره 25، صص 95-114.
علی‌عصار، نرگس (1392)، «بررسی انواع اوراق صکوک در بانکداری اسلامی»، اقتصادی، شماره 3 و 4، صفحات 21 تا 32.
فیاضی، محمدتقی و محمدنقی نظرپور (1394)، «استفاده از اسناد خزانه اسلامی برای تأمین مالی طرح‌های تملک دارایی‌های سرمایه‌ای دولت»، اقتصاد و بانکداری اسلامی، شماره13، صص 83-108.
قضاوی، حسین و حسین بازمحمدی (1389)، عملیات بازار باز در چارچوب بانکداری بدون ربا مطالعه موردی؛ اسناد خزانه اسلامی، تهران: پژوهشکده پولی و بانکی بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران.
مصباحی‌مقدم، غلامرضا و محمد صفری (1389)، «بررسی درآمد حاصل از تحمل ریسک از دیدگاه آموزه‌های اسلامی»، اقتصاد اسلامی، شماره 36، صص 117-148.
مقدسی، محمدرضا (1373)، سیاست پولی انتخاب ابزاری به عنوان جایگزین، تهـران: معاونت امـور اقتصادی وزارت اقتصاد و دارایی.
موسویان، سیدعباس و مهدی الهی (1389- الف)، «امکان‌سنجی فقهی تشکیل بازار بین بانکی در بانکداری اسلامی»، اقتصاد اسلامی، شماره 38، صص 89-118.
موسویان، سیدعباس، محمدنقی نظرپور و ایوب خزائی (1389- ب)، «امکان‌سنجی فقهـی طراحـی اسـناد خزانه اسلامی در بازارهای مالی اسلامی»، اقتصاد اسلامی، شماره 40.
موسویان، سیدعباس و محمد علیزاده‌اصل (1394)، «بررسی رابطه ریسک و غرر در بازارهای مالی اسلامی»، اقتصاد اسلامی، شماره 59، صص 65-94.
ندری، کامران و حسین شیرمردی (1394)، «امکان‌سنجی استفاده از اوراق جعاله در تأمین مالی مسکن»، اقتصاد مسکن، اهميت بازار ثانويه شماره 55، صص 121-146.
نظرپور، محمدنقی و ایوب خزائی (1389)، «پوشش ریسک صکوک استصناع در بازار بورس اوراق بهادار»، پژوهش‌ها و سیاست‌های اقتصادی، شماره 81، صص 3-26.
نظرپور، محمدنقی، سیدمحسن فاضلیان و ناهید مومنی‌نژاد (1393)، «ارائه الگوی مطلوب تأمین مالی صنعت نفت ایران بر پایه صکوک استصناع و رتبه‌بندی ریسک‌های آن با استفاده از روش سلسله مراتبی»، تحقیقات مالی اسلامی، شماره 6، صص 65-96.
Tariq, A. A. (2004). Managing Financial Risks of Sukuk Structures. Loughborough University, UK, September (Mimeo).
Dupont, D., & Sack, B. (1999). The Treasury Securities Market: Overview and Recent Developments. Fed. Res. Bull., 85, 785.
Fama, E. F. (1976). Foundations of Finance: Portfolio Decisions and Securities Prices. Basic Books (AZ).
Saaty, T. L. (2008). Decision Making with The Analytic Hierarchy Process. International journal of Services Sciences, 1(1), 83-98.
Longenecker, J. G. (2009). Small Business Management: Launching and Growing New Ventures. Cengage Learning.
ایران فاینانس
یکی از مباحث جدید مطرح شده در بازار سهام ایران مفهوم بازارگردانی است. اما عدم موفقیت این ابزارها برای برآورده نمودن انتظارات، بحثهایی را در خصوص واکاوی علل این ناکامی ها و به تبع آن ارائه راهکارهایی برای بر طرف نمودن موانع پیش روی جهت ارتقا آن برانگیخته است. اگرچه این مفهوم یک ابزار سودمند برای بازارهای سهام می باشد، اما برای بهره مندی از مزایای آن باید اشکالات ساختاری برطرف شده و پیش فرضهای مناسب ایجاد گردد. دربازارهای اهميت بازار ثانويه سهام گروههای مختلفی فعال هستند و به تناسب نقش و ماهیت خود، هر کدام کارکردهای خاصی دراین بازارها دارا می باشند. از جمله این گروهها به موارد زیر می توان اشاره نمود:
1. متخصصين ( specialists ): افرادی هستند که دارای دانش تخصصی بوده و دربازار نقشهای متعددی ایفا می نمایند.
2. كارگزاران ( (brokers : به نمایندگی از دیگران وظیفه خرید و فروش سهام را برعهده دارند.
3. dealers) ) معامله گران : کسانی هستند که به حساب خود معامله انجام می دهند و به نقدینگی بازار کمک می کنند.
4. آربيتراژرها : ( ( arbitragers با استفاده ازاختلاف قیمت در بازارهای مختلف، منافع بدست می آورند.
5. speculators) ) سفته بازان : از فرصتهای کوتاه مدت بازار برای کسب سود بهره می برند.
6. ( (market makers بازارسازها
در ادبیات مالی، بازارسازها1 يا متخصصين2، افراد يا موسساتي هستند كه با هدف كسب سود اقدام به خريد و فروش دارايي مالي(اوراق بهادار) مي‌نمايند و بنا به ماهيت عملكرد از نوسانات ناخواسته قيمت دارايي مالي مي‌كاهند. بنابراین بازارسازها در واقع بنگاههای اقتصادی هستند که فعالیت متکی بر دانش انجام می دهند. این افراد یا مؤسسات ماهیتاً نمی توانند جزو کسانی باشند که به اطلاعات داخلی شرکت دسترسی خاص دارند( در واقع insider نیستند) بلکه بر اساس اطلاعات اقتصادی عمل می کنند. سود بازارسازها از مابه التفاوت مظنه خرید و فروش بدست می آید.
در بورس ایران پدیده بازارگردانی(بازارسازی) مفهومی جدید محسوب می‌گردد. بازارگردانی در بورس تهران از اسفندماه 1383 آغاز گردید. براساس آیین نامه اجرایی آن بازارگردانی "به منظور رفع عدم تعادل های موقت بین عرضه و تقاضای سهام معین، پاسخگویی به سفارش های عرضه تقاضا، افزایش نقدشوندگی سهام و با ثبات کردن قیمتها در دامنه نوسان محدود" به تصویب شورای بورس رسید. در هنگام تصویب این سیستم تصور می شد که بازارگردانها موجب می شوند در بازار ثبات ایجاد شود و به حفظ و تداوم ثبات کمک می کنند. اما آیا از آغاز فعالیت تاکنون این مفهوم توانسته اهداف فوق الذکر را برآورده نماید؟ آیا پیش فرضها و نحوه اجرای این مفهوم با مبانی علمی و متداول آن تطابق دارد؟
برای جواب دادن به این سؤال ضمن بررسی و معرفی نحوه فعالیت بازارگردانها در بازارهای مختلف، اهمیت رفتار و مکانیسم عمل آنها را مد نظر قرار می دهیم.
نحوه عملکرد بازارگردان ها:
هنگاميكه هر بازارگردان يك سهم يا اوراق بهادار خاصي را بازارگرداني مي‌كند، به او عنوان Specialist اطلاق مي‌شود. يك بازارگردان يا متخصص متعهد به تنظيم جريان سفارش و قيمت‌ها مي‌باشد. (بعنوان مثال زمانيكه انبوه سفارشات فروش وجود دارد متخصص بازار متعهد به خريد سهام جهت تثبيت قيمت هاست.) اما از آنجاييكه مبالغ قابل توجهي سرمايه مورد نياز است تا متخصصان بازار يا بازارگردان هاي انفرادي به انجام وظايف خود بپردازند، در اغلب موارد آنها تحت پوشش شركت‌ها سازماندهي مي شوند.
ماهيت عملياتي بازارگردانها بگونه‌اي است كه آنان نياز به دانش و آگاهي گسترده از مسايل بازار سرمايه و اقتصاد دارند. به عبارتي دراختيار داشتن تحليلگران مالي از جمله پيش‌شرط‌هاي اساسي در شكل‌گيري و فعاليت بازارگردان ها مي‌باشد.
بازارگرداني در بازارهاي در حال توسعه وكم ثبات به لحاظ مسايل سياسي، اقتصادي و سياستگذاري نيز با مفهوم آن در بازارهاي توسعه يافته مغايرت بنيادين دارد. بررسي‌ها نشان مي‌دهد که پهنا و عمق بازارهاي توسعه يافته با درحال ظهور تفاوت معني‌دار دارد و ضمنا منحني‌هاي عرضه و تقاضاي بازارهاي در حال ظهور نيز پيوستگي ندارد.
چگونگي تعيين قيمت اوراق بهادار :
ارزش بازار سهام بر اساس عرضه و تقاضا در هر لحظه تعيين مي‌شود و به اين ترتيب مجموعه در تعادل قرار مي‌گيرد. قيمتهاي اوراق بهادار در بازار ثانويه بوسيله بازارگردانها تعيين مي شود.
نكته قابل توجه در تعادل بازار دارايي مالي آن است كه همواره شاهد تعامل دو بازار براي هر دارايي مالي هستيم: بازار گردشي( flow )، بازار غيرگردشي( stock ).
• ) : stock) بازار غيرگردشي در بازار غيرگردشي عرضه و تقاضاي موجودي سهام منتشره مد نظر قرار مي‌گيرد (مختص سهامداران استراتژيك همانند هلدينگها كه سهم را براي نگهداری خریداری می کنند نه برای فروش)
• ( flow ) بازار گردشي : در بازار گردشي عرضه‌ها و تقاضاها در زمان‌هاي مختلف موجب شكل‌گيري قيمت تعادل مي‌شوند ( مانند شركتهاي سرمايه گذاري كه به قصد فروش سهام را خريداري مي نمايند.)
كشش پذيري بازارغيرگردشي نسبت به قيمت صفراست. در ايران بخش stock یا بازار غیر گردشی را درنظر نمي گيريم. سهامدار استراتژيك نبايد مجبور شود سهام خود را عرضه نمايد. سهامدار استراتژيك سهام خود را نمي فروشد. چون تمامي دارندگان سهام يك شركت در يك لحظه به معامله مبادرت نمي‌كنند بنابراين كشش‌پذيري عرضه در بازار غيرگردشي اندك بوده و تغييرات قيمت بر ميزان عرضه موجودي دارايي مالي اثرات چنداني نخواهد داشت. به اين ترتيب حصول تعادل ماندگار در بازار منوط به تعادل در هر دو بازار مي‌باشد.
دارايي‌هاي مالي با بازارهايي به ويژگيهاي فوق است كه مورد توجه موسسات مالي بازارگرداني واقع مي‌شوند. بازارگردانها ضمن تعيين گستره‌اي از نوسانات قيمت حول ارزش ذاتي كه نقطه تعادل مي‌باشد، اقدام به خريد و فروش سهام مي‌نمايند و به اين ترتيب از نوسانات نامناسب قيمت دارايي مالي ممانعت به عمل مي‌آ ورند.
آنان همواره تعداد مشخصي از هر دارايي مالي را براي ايجاد نظم و توازن در بازار نگهداري مي‌كنند و در ازاي چنين اقدامات منافعي حاصل مي‌آورند.
الف. براساس اطلاعات حاصل مشخص می‌شود که عملا اقداماتی که تحت عنوان بازارگردانی انجام می‌پذیرد بر مطلوبیت سرمایه‌گذاران اثر نامطلوب داشته است.
ب. عملیات بازارگردانی در ایران با چارچوب نظری و اجرایی آن در سایر بازارهای مالی متفاوت است.
جملات کوتاه و مثالهای زیر برخی تفاوتهای بنیادین مفهوم بازارگردانی در کشورهای توسعه یافته با کشورهای در حال توسعه را ترسیم می کند:
· بازار گردانی یا بازار سازی مشابه انجام تنفس مصنوعی و برخی اقدامات اولیه برای یک مصدوم دچار عارضه قلبی می باشد که خطرات اولیه رفع شود و بیمار برای عمل جراحی قلب آماد شود. بنابراین بازارسازی ب معنی جراحی قلب برای حل مشکلات اساسی و پایه ای نیست.
· برخی آنالیستها معتقدند که بازار گردانی در شرایط که بسترهای محیطی و پیش فرضهای آن فراهم نباشد همانند شنا کردن در یک استخر بدون آب است. بنابراین مفهوم بازارسازی وقتی به معنای واقعی آن قابل پیاده سازی است که جو و فرهنگ آن نیز وجود داشته باشد.
· تجربه کشورهای در حال توسعه نشان می دهد که در برخی از این کشورها عملیات بازار سازی به دلیل فراهم نبودن بسترهای محیط موفق نبوده است. در کشور نپال در اوایل اجرای این سیستم (6 سال پیش) 6 بازار گردان فعال بودند در حالیکه این تعداد امروز به 1 بازار گردان کاهش یافته است.
دیدگاه شما